چهارشنبه سوری: تاریخچه، آداب و رسوم و نکات ایمنی برای برگزاری جشن سنتی
در ایران، جشنهای سنتی نقشی اساسی در حفظ هویت و فرهنگ مردم دارند. چهارشنبه سوری یکی از این جشنهای کهن، مشهور و پرهیاهوست که علاوهبر ریشههای تاریخی عمیق، آدابورسوم منحصربهفردی دارد. این جشن در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار میشود که مردم به برگذاری آن و رعایت سنتهای مرتبطش پایبند هستند. در این مقاله از کامبیز بهصورت جامع و مفصل درباره این جشن نوشتهایم. جشنی که ایرانیان سالهاست، سنتها، بازیها، غذاهای آن را حفظ کردهاند. اگر درباره این جشن سوالی دارید و می خواهید از تاریخچه، غذاها و بازیهای ویژه آن بدانید همراه ما باشید.
تاریخچه چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری بهعنوان پلی بین گذشته و حال، آسمان و زمین، تاریکی و روشنایی شناخته میشود. در این روز، ریشههای باستانی و باورهای پیش از اسلام در فرهنگ ایرانی مشهود است. از پریدن از روی آتش تا برگزاری بازیهای محلی، هر جزئیاتی در این جشن پیامی از جدایی از منفیها و استقبال از نیکبختی و سلامت با خود دارد. در ادامه، نگاهی دقیق به تاریخچه، آداب و رسوم و نکات ایمنی این جشن فوقالعاده، مروری خواهیم داشت که هم جنبه علمی و هم فرهنگی این مراسم را منعکس میکند.
ریشههای تاریخی چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری از باورهای باستانی ایران برخوردار است و ریشه آن به سنتهای زرتشتی و آیینی بازمیگردد. در اعتقادات قدیمی، آتش نماد حکمتی بالا و پاکسازی از بدیها بود. این جشن که در محافل عامه از قرون وسطی تاکنون اجرا میشود، تجلیشده باور باستانی ایرانیان برای رهایی از شر و بیماری و دعوت از سلامت و خوشبختی است. ازاینرو، بسیاری معتقدند که این آیین ریشهای عمیق در تاریخ باستان ایران دارد.

تهیه کننده
تحقیق و ترجمه کامبیز
موضوع
چهارشنبه سوری
تاریخ پست مقاله
۲۸ اسفند ۱۴۰۳
اینستاگرام
وجه تسمیه چهارشنبه سوری
این جشن را ازاینرو چهارشنبهسوری نامیدند که در روز چهارشنبه برگزار میشود و چهارشنبه؛ روز رنگ و روشنایی آتش است. اسامی دیگری نیز در برخی مناطق به این جشن داده شده است؛ اما رایجترین آن چهارشنبه سوری است که طی سالهای متمادی و در روایات شفاهی و مکتوب به جا مانده است. برخی از محققان معتقدند که واژه «سور» در زبا پهلوی به معنای سرخ، آتشین و درخشان است که گفته میشود به شعلههای آتش اشاره دارد.
داستان، حقایق و فلسفه چهارشنبه سوری
بر اساس افسانهها داستان چهارشنبه سوری را اینگونه شرح میکنند. آتش را نماد تجدید حیات و شروعی دوباره، پریدن از روی آتش را نشان رهایی از مشکلات گذشته و استقبال از سالی سرشار از برکت و خوشبختی میدانند.
از نظر تاریخی، این آیین در مناطق مختلف ایران به شیوههای متفاوتی برگزار میشود؛ از بازیهای محلی گرفته تا مراسم مذهبی و فرهنگی در هر منطقه متفاوت است. همچنین در هر منطقه پیشینه تاریخی و فلسفهای متفاوتی درباره معنا و مفهوم این جشن چهارشنبه سوری وجود دارد.
در سطح کلی، فلسفه این جشن ارتباط عمیقی با دوری از منفیگری و استقبال از تجدید حیات دارد. آتش بهعنوان عنصری پاککننده، انرژیهای منفی را سوزانده و امید به روزگاری روشنتر را در دل مردم زنده میکند.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران باستان:
در ایران باستان، آیینها و آداب متعددی به مناسبت چهارشنبه سوری برگزار میشد که هر کدام معنای نمادین و عمیقی داشتند. از پردازش دود و آتش گرفته تا شبهای دورهمی که بهعنوان راهی برای تجدید نیروهای روحی و جسمی تلقی میشد که برخی از آنها هنوز هم رایج هستند. همچنین، روایات قدیمی حاکی از برگزاری مراسم آیینی ویژه برای پاکسازی روح و جسم بود. ازجمله این آداب میتوان به کوزهشکنی، فالگوشنشینی و قاشقزنی اشاره کرد که در ادامه به اختصار برخی از این مراسم را مرور میکنیم.
بازیهای ویژه چهارشنبه سوری
بازیهای محلی یکی از بخشهای جذاب و نشاطآور چهارشنبه سوری هستند که نسلبهنسل منتقل شدهاند. در میان این بازیها میتوان به بازیهای زیر اشاره کرد:
قاشقزنی: این بازی با استفاده از قاشقها انجام میشود که با صدای ضربه آنها، سرگذشت سنتی و رمزآلود جشنهای باستانی به گوش میرسد. در این بازی، افراد با قاشقهای چوبی یا فلزی به در خانهها میزنند و در ازای آن، آجیل و شیرینی دریافت میکنند.
کوزهشکنی: تجلی سمبلی از رهایی از گذشته و شکنندگیهای زندگی است. در این سنت، کوزهها نمادی از مشکلات، بیماریها و شر و بدی هستند که شکسته میشوند تا فضا برای نوشدن فراهم شود. در این بازی، کوزههایی حاوی شیرینی و آجیل در خیابانها آویزان میشوند و افراد با چشم بسته سعی میکنند آنها را بشکنند و محتویات کوزه را برای خود کنند.
فالگوشنشینی: در این بازی، افراد با گوشدادن به داستانها و حرفهای دیگران، پیشبینیهایی برای سال آینده انجام میدهند که هم جنبه سرگرمی دارد و هم آموزنده است. ازآنجایی که با تاریکشدن هوا شناسایی افراد دشوار میشود، افراد با نیت ازدواج، سفر و شروع کاری تازه در سال جدید؛ از خانه بیرون میروند با گوشدادن به حرف رهگذران یا صداهایی که از خانه مردم میآید، فال میگرفتند. به این صورت که اگر سخنی که میشنیدند شاد و مقبول بود؛ نیتشان را به فال نیک میگرفتند و اگر حرفهای تلخ و ناخوشایندی میشنیدند، فالشان را طور دیگری تفسیر میکردند.
شالاندازی: انداختن شال بهعنوان نمادی از رهایی از گذشته و استقبال از فصلهای جدید است که با تازهشدن روح و جسم همراه است. شالاندازی هنوز هم در بعضی از مناطق اجرا میشود. که در آن، افراد شالهای رنگی را به نشانه شادی و خوشحالی به همدیگر هدیه میدهند.
البته ناگفته نماند، نحوه اجرای هر کدام از این بازیها در مناطق مختلف بهصورت متفاوتی اجرا میشوند.

غذاهای مخصوص چهارشنبه سوری
در کنار بازیها و آتشبازیها، تهیه غذاهای سنتی نیز از مراسم چهارشنبه سوری محسوب میشود. برخی از این غذاها را برمیشماریم:
سبزی پلو با ماهی: این غذا نماد فراوانی و رونق در سال نو است.
آش رشته: بنا به باورها، این غذا با مخلوطی از حبوبات و سبزیجات، نیروی زندگی را به فرد بخشیده و باعث میشود رشته کارها در دست افراد باشد.
دسرهای سنتی: همچون باقلوا و قطاب که در کنار مراسم جشن، دورهمیهای خانوادگی را گرم میکنند.
در چهارشنبه سوری آجیل شیرین، آشهای محلی مختلف، باسلوق و سمنو هم در کنار دیگر خوراکیها دیده میشود.
سنتهای چهارشنبه سوری
سنتهای چهارشنبه سوری فراگیر بوده و شامل موارد زیر هستند:
- آمادهسازی آتشهای منظم در نقاط مختلف
- اجرای مراسم سنتی پریدن از آتش
- اجرای بازیهای محلی و ویژه چهارشنبهسوری
- پخت عذاهای مخصوص
- تجمع خانوادهها و همسایهها برای تبادل
- داستانها، اشعار و نیتهای خوب برای سال آینده
این سنتها بهمرور زمان تغییر پیدا کرده و تکامل یافتهاند و در کنار آداب قدیمی، تغییراتی مدرن هم به آنها اضافه شده تا همگان در دنیای امروز هم بتوانند به روشی امن و سالم در جشن چهارشنبه سوری شرکت کنند و از آن لذت ببرند.
بوته افروزی در چهارشنبه سوری
یکی از رسوم کمتر شناختهشده ولی جذاب در چهارشنبه سوری، بوته افروزی است. در این رسم، شاخههای خشک یا بوتههای کوچک را که نمادی از سال گذشته بودند بهصورت کپههایی درمیآورند. تعداد این کپهها در بعضی مناطق فرد و در بعضی دیگر زوج در نظر گرفته میشود. در قدیم این بوتهافروزی در پشت بام یا حیاط و گاهی هم در فضای باز جلوی خانهها انجام میشد.
با تاریکی هوا این کپهها را میسوزاندن و از روی آنها میپریدند. این عمل نهتنها سمبل رهایی از ناخوشیهای گذشته بلکه نمایانگر امید به تولدی نو و روشن در آینده است. این آیین در کنار آداب دیگر، نگرش انسان به تجدید حیات و پاکسازی روح را نشان میدهد. احترامی که برای خاکستر این آتش قائل بودند باعث میشد بعد از اتمام جشن و پراکندهشدن جمعیت، فردی با خاکانداز خاکستر را جمع کند و در گوشهای بریزد و بعد که به خانه باز میگشت از او میپرسیدند «کجا بودی؟» پاسخ میداد «عروسی». میگفتند «چه آوردی؟» در جواب میگفت: «تندرستی».
رسم پریدن از آتش در چهارشنبه سوری:
رسم پریدن از روی آتش، شاید معروفترین و نمادینترین بخش جشن چهارشنبه سوری باشد. این آیین پر از رمزوراز به گونهای طراحی شده که پاکسازی نمادین را در پی دارد. با پریدن از روی آتش، فرد باور دارد که آتش انرژیهای منفی را از بدن سوزانده و جای خود را به نوری تازه میدهد. همچنین پریدن از روی آتش، نماد رهایی از مشکلات گذشته و ورود به سالی سرشار از امید و زندگی تعبیر میشود. در بعضی از منابع، پریدن از روی آتش را به داستان اساطیری سیاوش وصل و به گذر سیاوش از آتش و سالم ماندش اشاره میکنند. به علت اعتقادی که وجود دارد، هنگام پریدن از روی آتش میخوانند: زردی من از تو، سرخی تو از من.
هرچند این رسم دارای جنبههای روحانی است و شور و هیجان ایجاد میکند؛ اما رعایت نکات ایمنی مانند فاصله مناسب از شعله و عملکرد تحت نظر بزرگسالان، امری ضروری است.
آهنگهای ویژه چهارشنبه سوری
موسیقی در جشنهای ایرانی نقشی کلیدی دارد. آهنگهای چهارشنبه سوری معمولاً روحیه و فضای جشن را تقویت میکند و حس شور و نشاط را در بین مردم افزایش میدهد. از ترانههای محلی گرفته تا آوازهای قدیمی که نسلبهنسل در سالهای متمادی منتقل شدهاند، اجرای زنده موسیقیهای سنتی و حتی موسیقیهای پاپ امروزی که به مناسبت این جشن آخر سال برای چهارشنبه سوری استفاده میشوند. موسیقی در این شب، عامل پیونددهنده اجتماعی به شمار میرود. برخی از سازهای سنتی همچون تار، سهتار و دف نیز به زیباسازی این فضا کمک میکنند.
چهارشنبه سوری در فرهنگهای دیگر
اگرچه چهارشنبه سوری منشأ ایرانی است؛ اما آیینهای مشابه در نقاط مختلف جهان نیز مشاهده میشود. در برخی کشورها از قفقاز گرفته تا بخشهایی از خاورمیانه، مراسم آتشبازی و شبگردی به مناسبتهایی شبیه به چهارشنبه سوری برگزار میشود. این شب که مملو از باورهای قدیمی درباره پاکسازی و تولد دوباره است، نشان میدهد که انسانها از دیرباز به تقویت امید و امیدواری معتقد بودهاند. برای مثال جشن هولی در هند که جشنی باستانی و ملی در این کشور است و برای استقبال از بهار برگزار میشود. جشن هولی یا جشن رنگ با استفاده از رنگهای طبیعی است که با جشن چهارشنبهسوری ایرانی شباهتهایی دارد. جشن لا تومبلا در اسپانیا هم نمونهای دیگری است. این جشن که به جشن گوجه فرنگی هم شهرت دارد در آخرین چهارشنبه ماه اوت برگزار میشود که مردم با پرتاب گوجه به یکدیگر جشن لاتومبلا را اجرا میکنند.
نکتههایی برای گذراندن چهارشنبه سوری:
با وجود جنبههای رنگارنگ و نشاطآور این جشن، رعایت نکات ایمنی ضروری است. در ادامه به برخی از مهمترین نکات ایمنی اشاره میکنیم:
- همیشه آتشبازیها را در مکانهای باز و تحت نظارت برگزار کنید.
- برای کودکان و بزرگسالان از دستکش، کفش ضد لغزش و سایر تجهیزات محافظتی استفاده شود.
- در صورت بروز حریق غیرمترقبه، اطفا حریق مناسب در دسترس داشته باشید.
- کودکان در این شب باید تحت نظر والدین و بزرگترها باشند.
- شماره اضطراری آتشنشانی منطقه خود را در دست داشته باشید.
رعایت این نکات تضمین میکند که هم از جنبه فرهنگی جشن چهارشنبه سوری بهره ببرید و هم ایمنی خود و عزیزانتان را حفظ کنید.
سخن پایانی درباره جشن چهارشنبه سوری:
چهارشنبه سوری بیش از یک جشن ساده آتشبازی است؛ این مراسم تجلی باورهای باستانی، تداخل فرهنگی و امید به روزگاری نو است. در این شب، ایرانیان با تقدیر از آتش بهعنوان عنصری پاککننده و تجدیدکننده، منفیها را از خود دور و با شور و نشاط از سال جدید استقبال میکنند.
رعایت نکات ایمنی، احترام به آداب قدیمی و مشارکت در سنتهای فرهنگی، همگی از عوامل شادیافزای این جشن تاریخی به شمار میآیند. به همین دلیل در این مقاله از روزنگار کامبیز به موضوع چهارشنبه سوری پرداختیم. بدون شک، جشن چهارشنبه سوری همچون پلی مستحکم بین گذشته و آینده باقی خواهد ماند و انعکاسی از روح همبستگی و تجدید حیات جامعه ایرانی است.
در محل زندگی شما، چهارشنبه سوری چگونه برگزار میشود؟ چه بازیهایی انجام میدهید؟ چه غذاهایی را برای چهارشنبه آخر سال تدارک میبینید؟
